LARG NJERËZVE…

Kjo është mbrëmja jonë e fundit në Tiranë, tha Ema.

Unë heshta.

Kishim dalë për të blerë diçka, ndërkohë që bëmë edhe një shëtitje. Ajo që na ra në sy menjëherë, ishte zbrazësia. Një gjë e pazakontë në Tiranë, ku mbrëmja ishte e veçantë, ndryshe nga çdo qytet tjetër. Këtu, shëtitja e mbrëmjes ishte një ritual kolektiv. Një lumë njerëzor me dy krahë, që rridhte nëpër bulevard e qarkonte nga sheshi “Skënderbeg” tek sheshi i Universitetit dhe kthim. Në këtë qerthull lëvrinte e pulsonte jeta e kryeqytetit: liria dhe mungesa e saj, qytetaria e meskiniteti,  ambicja e kotësia, bukuria e shëmtimi, veshjet e reja dhe ato dalëboje. Zotëronin ngjyrat e errëta, edhe pse ishte verë. Rrjedha njerëzore kishte pamjen e një kortezhi zije. Ngjyrat e çelëta quheshin të buta e paqësore, s’shkonin me njëmendësinë e njeriut të ri. Koha kërkonte ngjyra të forta, të ndezura, veçanërisht të kuqen.

Në xhiron e mbrëmjes njerëzit sikur çliroheshin nga pesha e halleve të ditës e lehtësoheshin shpirtërisht. Aty shikoheshin e piqeshin me njëri-tjetrin, bisedonin shpenguar sidomos për motin dhe sportin (temat e tjera ishin të rrezikshme), përcillnin përditësinë, thashethemet,  hallet… Ky ishte i vetmi dëfrim i tyre. Rretheqarku qe spiralja e qytetarëve, ku ngërtheheshin edhe intelektualët. Ndërsa elita politike nuk shfaqej atje. Gjithçka vërtitej brenda vetes. Një vorbull e përditshme, e lejuar, e turmës.

Ishte e diel, ditë kur zakonisht shëtitorja mbushej plot e përplot. Por ishte thuajse shkretinë.

– Qenka me të vërtetë e trishtueshme!- tha ajo.

– Që kur ka nisur fshesa nga qyteti në fshat, ka shteruar edhe shëtitja e mbrëmjes. Të gjithë i ka zënë frika, i ka përfshirë paniku, mosdukja. Sikur ka rënë skifteri ndër pula,- iu gjegja unë.

– Edhe ne nesër do të nisemi…

Në zërin e saj ndjehej një pasiguri e dhimbshme, e shtrirë në pafundësi.

– Gjithsesi, këtu i kemi rrënjët. Sido që të ndodhë, do të rikthehemi. Kohët që vijnë, s’ka sesi të mos jenë më të mira…

Ia thashë këto fjalë ndoshta për të mos ia thyer përfundimisht shpresën. Po punët po shkonin rrokopujë dhe e keqja po depërtonte thellë e më thellë.

– Do ta përballojë dot nëna?- tha ajo.- Po të mos e kisha Elën në gji, do ta kisha lënë këtu me nënën. Do të ishte më ndryshe për të dyja, ndonëse e vështirë për mua. Na gjeti ky shtegtim me foshnjë në duar…

Ema vinte nga një familje qytetare beratase. Meqenëse i mbaroi shkëlqyeshëm studimet për mjekësi, e mbajtën mjeke në Klinikën Universitare, ku u specializua për sëmundjet e veshkave. Mirëpo, lidhja dhe martesa jonë i shprishi rregullat e “lojës”. Atë e thirrën në zyrën e Partisë dhe i bënë trysni të ndahej nga unë, që të mbetej në Tiranë, por ajo u tregua e vendosur dhe nuk pranoi. Ndaj e shpallën të padëshirueshme dhe e shënuan në listat e dëbimeve  nga Tirana. Por kishte edhe një lloj tjetër liste, që hartohej nga Komisioni i Internimeve në kryeministri. Unë isha i shenjuari i kësaj liste. Kështu, si çift ishim objekt i  dy komisioneve. Për ne u vendos që të dëboheshim menjëherë nga Tirana dhe të nguleshim diku në skajin më verior të vendit.

– Kam dëgjuar se po largojnë edhe kuadro të tyre,- tha Ema.

– S’kanë më besim as te vetja, madje kanë frikë edhe brenda llojit. Kështu, me një gur vrasin disa zogj. Në radhë të parë na largojnë ne, me “njolla të zeza”, mandej, ata me “njolla gri” dhe më në fund, “ata me njolla rozë”, që bëjnë shumicën e inteligjencës jokomuniste, të cilën e quajnë edhe shërbëtore, por edhe varrmihëse të socializmit.

– Unë s’marr vesh nga këto, sesi më duken. Absurde. Të frikëshme. Nuk di pse bëhen…

 Ndërkohë i ishim afruar shtëpisë, ku na prisnin nëna me vajzën, Elën.

Nëna ishte ulur në vendin e vet tek qoshku i divanit. Elën e kishte zënë gjumi në prehrin e saj. Kokën e vogël e kishte mbështetur në gjoks dhe flokët gështenjë i derdheshin mbi ballë, gjer te vetullat e imta dhe qerpikët e gjatë të zinj. Faqet dhe buzët e brumta trëndafili, të ngjeshura mbi bluzën e zezë të nënës, doçkat topolake mbërthyer te krahët e saj, trupi i imët, zhytur në pëqi të nënës, që ulej e ngrihej nga një frymëmarrje e thellë; gjithë qenia e Elës së vogël ishte ngërthyer tek nëna dhe s’donte të shqitej prej saj. Sikur e kishte ndjerë ndarjen.

Nëna na ndoqi me  sytë e mëdhenj e të trishtë, sikur të na pyeste: “Mos keni ndonjë lajm të mirë?” Shamia e zezë i bënte hije ballit të lartë. Vetullat e ngritura jepnin kurbën e shqetësimit dhe buzët e shtrënguara, po ashtu, tërë tendosjen e brendshme.

– S’donte që s’donte të shtrihej në krevat,- tha ajo për Elën. – M’u fut në gji dhe  e zuri gjumi si engjëll.

U ulëm pranë nënës. Unë i preka lehtë e lehtë dorën e ligur, të bardhë e të dridhshme, me damarë blu përsipër dhe gishtërinj të hollë e të gjatë.

Këto duar na kanë rritur,- mendova. Të prehej shpirti ta shikoje ashtu, si Shën Mëria, me kokën pak të anuar, e druajtur dhe fisnike duke rrezellitur vetëm dashuri.

– S’jua kam merakun, se jini bashkë. Vetëm për Elën …

Asaj iu drodh zëri.

– Mos ki dert, – i tha Ema e mallëngjyer. -Posa të mbushë vitin, do ta sjellim këtu. Të rrijë me nënoken, si tani.

Atë natë nuk mbyllëm sy.

Kur ra buria e kamionit, të gjithë u rrëqethën. Na u duk si një sirenë alarmi. Ishte ende natë dhe një qetësi e plotë. Në rrugë qëndronte si një sfinks, një kamion i zi, i mbuluar. Në barkun e tij do të përfundonim. Iu afruam. Ela flinte në krahët e nënës. Ema e mori  me kujdes nga duart e nënës, që u mbështet pas portës, që të mos rrëzohej. Pak më tutje, dy civilë me kasketa, si dy hije, qëndronin më këmbë.

– Hipni dhe uluni në mes të plaçkave,- na tha shoferi.

– Pse, në karroceri do të udhëtojmë?- klithi Ema dhe bëri disa hapa pas. – Aty të zihet fryma dhe të mbyt pluhuri. S’janë pak, po treqind kilometra rrugë. Mos doni të më mbarojë vajza?!

Tek porta u dëgjua rënkimi i mbytur i nënës.

– Vendet përpara janë të zëna, – tha shoferi dhe vështroi nga civilët. – Unë vetëm timonin kam, moj motër!

U ngjita unë i pari. I zgjata dorën Emës, po dora më mbeti pezull. Civilët u afruan dhe pashë fytyrat e tyre të ngrira. Një llambë elektrike ndriçonte nga maja e shtyllës këtë skenë.

Ema më zgjati vajzën, mandej u ngjit edhe vetë. U ulëm mbi një deng. Nuk patëm kohë as të përshëndeteshim, se ra mushamaja e zezë, siç bie perdja në fund të një drame dhe kamioni i mbyllur nga të gjitha anët, u nis.

Ne prisnim në djerrinën përpara ndërtesës të lokalitetit të Tropojës. Ishim tmerrësisht të lodhur. Ema ishte ulur mbi një valixhe druri dhe mbante në krahë Elën gjashtëmuajshe, që skinjej e grindej pa pushim. Shoferi këmbëngulte t’i shkarkonim plaçkat nga kamioni, se donte të kthehej. Por ne prisnim kryetarin të na tregonte cakun, ndërkohë që ai vazhdonte të qëndronte në zyrë. Kështu kaluan mbi dy orë pritjeje sfilitëse. Kishte punë. Dikur doli. Ishte një skërhell i gjatë, me sy të buhavitur nga pija.

– Ti je caktuar mjeke e përgjithshme këtu, – iu drejtua Emës, sikur unë të mos ekzistoja.

– Unë jam nefrologe dhe s’mund të ma hiqni specialitetin. Aq më tepër që në gjithë rrethin e Tropojës nuk ka asnjë mjek specialist për veshkat.

– Atë s’e di unë, e di dikush tjetër!

Ajo mbeti.

– Po ku do të vendosemi, këtë nuk na i thatë?- ndërhyra unë, sepse ishte e kotë ta vijoje debatin, kur ai s’kishte gjë në dorë.

– Hë për hë do t’ju sistemojmë në vatrën e kulturës. Është ajo kulla atje, – tha kryetari dhe u largua.

– Unë duhet të kthehem, tha shoferi. – Kështu e kam urdhrin.

– A ka hotel këtu? – pyeta.

– Jo.

– Duhet t’i shkarkojmë plaçkat, – më tha shoferi. – Këtu s’ka vend për ju, jo më për mua!

E ndihmova shoferin. Në tokë, pranë zyrave, u bë një pirg me rraqe e orendi të përdorura. Si muhaxhirët! Banorët na shikonin nga larg, sikur kishim rënë  nga ndonjë planet tjetër.

Vajza qante.

Disa fëmijë na u afruan. Një vajzë e hajthme, si ndonja katër vjeç, me flokë të verdha e të drejta, iu qas Elës, e nanurisi dhe e puthi. Ela pushoi menjëherë. Sytë e saj të bukur e të pafajshëm, shkreptinin përmes lotëve dhe buzëqeshjes. Ema i përkëdheli tropojanes së vogël flokët e dylltë.

– A je?- më tha një djalë shtatë-tetë vjeçar. M’u duk sikur më pyeti si një burrë: “A je gjallë, a lëshon  hije mbi dhé, a qëndron fort?”

– A je burrë?!- më përshëndeti një fëmijë tjetër.

– Tungjatjeta!… A keni nevojë për gjë?- pyeti një djalosh.

– Faleminderit, faleminderit!

Bota e madhe, e qashtër dhe burrërore e fëmijëve na gëzoi, na nxori nga ajo gjendje e rrënuar. A thua se mirësia dhe burrëria kish mbetur vetëm te fëmijët?!

Ra mbrëmja dhe ne ishim aty.

Qielli ishte me yje dhe yjet si sy të pikëlluar.

Kulla ishte një ngrehinë e lartë njëkatëshe, me dritare të vogla si frëngji, pa tavan dhe pa dysheme. Sipër – trarët e zinj, poshtë – trualli prej balte. Kundërmonte erë myku dhe  vjetërsie. Një raft pa derë, disa çifteli me tela të këputur dhe kostume kombëtare të ronitura. Një etazher me libra e broshura, kryesisht veprat e Enverit. Dy tavolina shkollore, karrige pa këmbë dhe stola të gjatë dërrase. Çdo gjë e kishte mbuluar pluhuri.

Një llambë e zbehtë, si një yll i këputur, varej në qiellin e zi të kullës. Dita e mekur, e përthithur nga errësira, u jepte sendeve përqark, mbuluar me një shtresë pluhuri thuajse kozmik, imazhin e një bote tjetër.

– Nuk e fut vajzën brenda, pa e pastruar,- tha Ema. –Të lutem, një kovë me ujë dhe një shkop sa më të gjatë, – iu kthye përgjegjësit të vatrës së kulturës, një burri të mpakët e të fishkur në fytyrë, me flokë të bardhë e me sy të  futur thellë në golla.

Ajo hoqi një pjesë të zhulit, të pluhurit e të rrjetave të merimangave. Pjesa tjetër, që s’arrihej, nderej nëpër muret e lartë, trarët  e dërrasat e çatisë, si një katrahurë me rrjeta të varura piratësh. Dekor mesjete.

Vendosëm sustën e krevatit në mes të gërmadhës. Unë s’kisha dashur  ta merrnim nga Tirana,  po ja që na hyri në punë. Përndryshe, do të shtronim përtokë.

Elën e vumë në mes. Kishim frikë ta vendosnim në karrocën e dorës, na trembte tundimi i minjve apo i ndonjë zvarraniku. Teksa ajo flinte, ne nuk na zinte gjumi, ndonëse ishim të lodhur për vdekje. Brejtjet e vërshimet e minjve, fluturimet e herëpashershme të një lakuriqi nate nëpër kupolën e errët të kullës, lehjet e pareshtura të qenve, s’na linin të mbyllnim sy.

Ndoshta edhe diçka tjetër, që s’po e përcaktonim ende.

– E gjen dot? – i thashë Emës.

Ajo ngriti supet.

– Shiko rreth e qark.

– Sytë e Enverit, – u përgjigj ajo. – Edhe këtu nuk na ndahet.

Portreti i tij ishte varur në murin përballë:  fytyrë e bukur, e qeshur, vështrim i qetë, buzëqeshje e ngrohtë…

– Kryevepër e shtirjes, -thashë unë.

– Ule zërin,- tha ajo. – Edhe muret kanë veshë.

– Nuk mund ta duroj këtë vështrim.

Mora një çarçaf të vajzës dhe ia hodha përsipër. Megjithatë vështrimi i tij zhbirues më bëhej sikur përshkonte edhe pëlhurën…

E nesërmja qëlloi e diel.

Kërkova një bojaxhi, por më thanë se kishte ikur në Fierzë. Atëherë gjeta një kovë me gëlqere, një furçë dhe leva me të bardhë muret e brendshme të kullës.

Elën e vendosëm në karrocë nën hijen e një shege, përballë derës. Ema e këqyrte herëpashere, lante e shplante me ujët që ia sillja me kova nga një çezëm larg dhe kthehej përsëri te vajza.

– Çikë apo çun e ke?- u dëgjua një zë gruaje.

– Çikë,- iu përgjigj Ema.

– E paç me jetë! Si dritë qenka, marrshalla!

– Ua, Teuta!

– Po si je, moj doktoreshë?

Ato u përqafuan fort.

– Ky është im shoq, Bajrami. E mban mend?

– S’më kujtohet…

– Kam ardhur shpesh në spitalin e Tiranës, kur Teuta ishte e shtruar atje, – tha ai.

– Ah, po. Ju prisnit te dera gjatë çdo seance dialize.  Madje m’u hodhët në qafë, kur ju thashë se Teuta kishte shpëtuar…

– Ju jemi mirënjohës për jetën e saj.

– Urdhëroni brenda, megjithëse rrëmujë…

– Kemi ardhur t’ju marrim në shtëpinë tonë. Kemi vend boll. S’keni pse të rrini këtu,- tha Teuta.

– Faleminderit shumë, por ne këtu na kanë caktuar dhe këtu do të qëndrojmë,- iu përgjigj Ema. – Do të përpiqemi të rregullohemi disi.

– Jo, moj doktoreshë, punë që s’bëhet. Bile, duhet t’ju kishim marrë qysh mbrëmë. Por u përhap fjala se kishin prurë disa të internuar nga Tirana dhe kurrkush nuk guxoi të dilte. Sot më dëftoi infermier Ganiu që e kemi komshi, se ka ardhë një mjeke për veshkat. Cila?- e pyeta. – Ema,- më tha. – U nisa fill e këtu.

– Si je tani me shëndet?- e pyeti Ema.

– Ndihem mirë, doktoreshë. Tash kam ndërprerë edhe ilaçet.

– Si kokërr mollë je, – i tha duke qeshur Ema dhe e përqafoi.

– Hajt, nisemi tash për shtëpi bashkë me çikën dhe burrin, – tha Teuta. – Bajrami gjen një karrocë dhe i bie teshat.

– Nuk mund të vijmë,- ia ktheu Ema.

– Po a doni ta humbni çikën? Këtu s’ka asnjë kusht, bile as ujë s’ka. Në këtë kullë vetëm gjarpërinj ka.

U bë një heshtje e rëndë.

– Teuta!- e theu mundimshëm heshtjen Ema. -Nuk duam t’ju sjellim telashe as ty as Bajramit. E kupton vetë…

– Ani, kjo s’na tut aspak,- foli Teuta.

– Unë punëtor jam, – tha Bajrami. – Në më heqshin nga Fierza, diku do të punoj. Teuta shtëpiake është. Për ne nder është, s’është marre.

S’kisha folur deri atëherë. Më preku mirësia dhe kurajoja e tyre.

– Ju falënderoj me zemër, por unë s’vij dot. Ema le të vijë me vajzën, fola unë.

– Unë s’ndahem nga ti,- s’u përmbajt ajo.

– Fjala nuk është për ndarje, por për të dy bashkë dhe për të siguruar vajzën. Unë jam në shtëpi dhe do të kujdesem për të. A je kah merr vesh?

Rreziku për jetën e vajzës e theu Emën.

Të hënën në mëngjes u nis nga shtëpia e Teutës për në qendrën shëndetësore, ku i thanë se s’dinin gjë mbi emërimin e saj atje. Shkoi në zyrat e komunës. Kryetari e priti ftohtë, madje s’i dha as dorën.

– Nuk është vendosur ende se ku do të punosh, – i tha. – Do të presësh.

– Kush do ta vendosë?- pyeti ajo, por s’mori përgjigje. Ai nisi të fliste me një tjetër, duke i dhënë të kuptonte se biseda kish mbaruar.

Kur erdhi te kulla, ishte e mërzitur dhe nervoze. Flegrat e hundës i dridheshin lehtë dhe buzët i kishte të shtrënguara, të zbehta.

– Mos u mërzit, është lojë nervash. Duhet ta përballojmë me qetësi.

– Nuk më shqetëson shpërfillja, që shkon deri në poshtërim, por kjo gjendja pezull…

– Pezull është gjithçka.

– Unë s’kërkoj asgjë, veçse të punoj, kudo që të jetë. Ti e di dobësinë time për profesionin. A thua të ma heqin fare të drejtën e ushtrimit të tij?

– Nuk besoj. Por çdo gjë mund të ndodhë. A

Të kujtohet ç’më the në Tiranë: “Me ty do të vij edhe në fund të botës”.

Ajo më përqafoi dhe ia ndjeva lotët mbi sup.           – Më fal, – tha me zë të njomur, – po tregohem egoiste… Po për ty ç’do të bëhet?!

Qëndruam pezull një javë. Në fund të saj, na njoftuan se duhej të udhëtonim për në Fierzë. Atje na kishin caktuar. Tashmë na këndonte gjeli në majë të mushkës…

Siç mora vesh më vonë, ishte bërë një gabim, se nuk ishte zbatuar urdhri i shokut H: “Për arsye politike, t’i vendosni larg kufirit dhe larg njerëzve”. Mirëpo na kishin vendosur afër, fare afër kufirit. Menjëherë ishin mbledhur komisionet në Tiranë dhe kishin udhëzuar: “Sa të gjejmë vendin e duhur, zhvendosini në pjesën më të brendshme të rrethit, sa më larg kufirit”.

Fierza ishte skaji më i brendshëm.

Ngarkuam përsëri rraqet në një kamion. E vetmja që na përcolli ishte Teuta. Bajrami ndodhej në punë. Ajo mbante në krahë Elën, pas së cilës ishte dhënë shumë ato ditë. Ela e kish qarkuar me doçkat e vogla në qafë

– Ku-ku, ku-ku..!- mërmëriste Teuta.

– Mos u ligështo!- i tha Ema. Afër do të jemi. Sa të rregullohemi, do t’ju ftojmë të vini.

– Do të vijmë, patjetër.

Në Fierzë na vendosën në një nga pallatet e punëtorëve të Zonës B. Në një dhomëz në hyrje të ndërtesës, që shërbente si vendroje. Përballë wc-ve. As sustën nuk e nxinte. Për raftet e orenditë e tjera, as që bëhej fjalë. Ato i lamë në korridor, ku një nga një bënë këmbë. Brenda vendosëm një krevat tek, një tavolinë të vogël dhe karrocën e vajzës. Bëmë një prag me beton poshtë derës, nga depërtonte urina dhe era e qelbur e banjove pa ujë. Zhurmave të pandërprera të punëtorëve, që punonin me tre turne, s’kishim ç’t’u bënim.

Njeriu përshtatet me gjithçka. E gjen arsyen dhe vullnetin për të jetuar, në çfarëdo rrethanash qoftë. Edhe kur jeta bëhet e padurueshme.

Ema interesohej çdo ditë për punën. Makar të fillonte ajo një herë. Na ishin mbaruar edhe ato pak para, që kishim marrë me vete. Na ishte sosur durimi.

– Pasnesër do të filloj në spital,- ma dha sihariqin. – Kështu më thanë në komitetin e rajonit… Nesër bëhet një mbledhje me rëndësi. Më porositën që të jemi patjetër të dy. U thashë që njëri s’mund të vinte, ngaqë s’kemi ku ta lëmë vajzën. Është urdhër i prerë, më thanë.

Salla e madhe e Këndit të Kuq, siç thirrej, ishte mbushur plot e përplot me punëtorë të Zonës B, mjekë të spitalit dhe arsimtarë të shkollës 12-vjeçare. Na ulën në reshtin e parë. Vajzën e kishim marrë me vete. Në orën e caktuar nisi mbledhja. Në presidium u ulën autoritetet vendore dhe i deleguari, sekretari i Komitetit të Partisë për kuadrin, një burrë i vogël nga trupi, por mjaft i aftë, siç thoshin. Ishte nga Vlora, kushëri i shokut H. Në sfond, shkëlqente në vaj një portret i madh i Enver Hoxhës, vepër e sapombaruar e një piktori të njohur, që e kishin sjellë për riedukim në Fierzë. Rreth e qark mureve citate të Enver Hoxhës.

I deleguari foli me pathos për luftën e klasave. Gjindja u elektrizua.

– Me leje, -tha një punëtor i veshur me kominoshe, ulur në rreshtin e parë. – Kam një pyetje. Ju folët për vigjilencën tonë dhe luftën e klasave, por, ama, pse na sillni në qytetin tonë të ri socialist, të deklasuar. Bile, i vini në punë të zgjedhura, mjekë e ku di unë dhe i strehoni në pallatet e punëtorëve?!

E kuptova që kjo mbledhje ishte kurdisur për ne. Pas diskretitimit publik, zakonisht vinte arrestimi publik. Kësaj here, kurbani duhej të isha unë.

– Po më arrestuan, – i thashë me zë të ulët Emës, – mos e lësho veten. Nisu menjëherë për në Tiranë.

Asaj i iku fytyra.

– Me leje,- u ngrit një punëtor tjetër me kasketë. – Dua t’i bëj disa pyetje asaj shoqes atje, – dhe iu drejtua Emës. – Përse ke ardhur këtu? Thuaja klasës punëtore!

Ajo ma dha mua vajzën dhe u ngrit në këmbë.

– Për të punuar si mjeke.

– Përse nuk e thua, që ati i tët shoqi  ka qenë eksponent i Ballit Kombëtar?- këmbënguli punëtori me kasketë. Fytyra i ishte skuqur dhe sytë i shkrepëtinin. Krahun e mbante nderur si një pushkë, me gishtin e këmbëzës drejt Emës.

Ia ngjesha në krahë vajzën, që filloi të qante.

– Pse i bini në qafë kësaj?- thashë. – Ja ku më kini mua!

– Përgjigjiu pyetjes! – u dëgjuan njëherësh disa zëra. – Ky është gjyqi i klasës.

– Është e vërtetë që im atë ka qenë eksponent i Ballit, por  ka qenë antifashist dhe i internuar në Itali. U vetëflijua për të ndalur vëllavrasjen…

– Uuuu…u!

E kuptova që e kisha kaluar vijën e kuqe.

– Po ky është kulmi, o shoku sekretar! Ky po na i bën ballistët patriotë e luftëtarë antifashistë. Sipas tij, Shqipërinë e paskan çliruar ballistët! Kjo është në kundërshtim me vijën e partisë dhe veprat e shokut Enver, – tha i indinjuar drejtori i shkollës, një burrë i shkurtër, me flokë, vetulla e qerpikë të verdhë  në të bardhë dhe me preka në fytyrë.

– Këlysh ballisti!- klithi kryetari i rajonit të Fierzës. – Ti nuk e ke vendin këtu, po në Spaç për të nxjerrë bakër!

– Armik i partisë! Armik i popullit! – u dëgjuan zëra në sallë.

Vajza qante me dënesë. Ema, që e kishte humbur, s’bënte asnjë përpjekje për ta qetësuar. Ishte ngritur në këmbë dhe ndiqte me tmerr atë që po ndodhte papritur. Thirrjet nga të gjitha anët, vapa dhe tymi i duhanit, po i zinin frymën.

– Ku jemi këtu, në mbledhje apo në çerdhe?!- u ngrit përsëri punëtori me kominoshe. – Nxirre jashtë atë gërnjare!- iu drejtua Emës me një zë të ndryshkur.

– Jepi pak gji,- i thashë unë.

– E provova, po më është prerë qumështi.

Ajo ishte topitur. Fytyra i kishte marrë ngjyrën e një  meiti.

– Me leje, kam një propozim,- tha burri me kasketë. Tiparet e fytyrës së tij, nën vetullat e ngritura kërcënueshëm, kishin marrë një pamje të frikshme… – T’i bëjmë shembull këta. T’u varrim nga një gur në qafë dhe t’i hedhim në Drin!

U bë një heshtje varri.

Nuk u besova veshëve. Kërkohej linçimi ynë. Ndjeva çmendurinë të më prekte. E vetmja që më doli parasysh atëbotë, ishte nëna… Sytë e saj të mëdhenj e të kthjellët më vështronin qetësisht. Bëj kurajë, bir!

– More, ç’bëhet kështu! – e ngriti zërin një mesoburrë, me flokë të thinjura. – Unë jam nga Kolonja dhe e njoh mirë këtë familje. Partia dhe shoku Enver e kanë vlerësuar. Gjyshi dhe xhaxhallarët e këtij kanë luftuat dhe kanë dhënë jetën për Shqipërinë.

– Uuu…u!

– Dale, dale! – e zbuti pakëz tonin i deleguari. – Partia nuk vret njerëz, vret sëmundjet e tyre.

– Si thua ti, – iu drejtua kolonjarit punëtori me kominoshe- t’i mbajmë këtu në Fierzë? Po sikur të sabotojnë, sikur të hedhin në erë digën e hidrocentralit, ç’bëhet?!

– Ka të drejtë,- tha kryetari i rajonit. – Të mos i pranojmë në Fierzë. Ky është zëri i masës. Qeveria t’i çojë ku të dojë, por jo këtu.

– Epo, mirë, – i vuri vulën sekretari, që ishte ngritur më këmbë. Trupi i vogël i dilte mbi tavolinën e mbuluar me beze të kuqe dhe sytë e përshkënditur i kishin marrë një refleks të kuq. – Përderisa ju mendoni kështu, kështu do të bëhet. Klasa punëtore vendos, ajo është në pushtet. Kush është dakord me këtë vendim?

Të gjithë ngritën duart lart.

Atëbotë ktheva sytë nga Ema. Ajo mbante shtrënguar në gjoks instinktivisht vajzën, e cila kishte pushuar së qari, po lotët i vareshin ende poshtë qepallave, si pika të dridhshme vese. Emës i dridheshin lehtë gishtërinjtë prej ankthit, që siç dukej, ishte shkarkuar tek duart. Tërë qenia e saj ishte e zbehtë, gati e tejdukshme.

Këtë radhë s’kishte nevojë për kamion. Me një boçe plaçka në dorë dhe me vajzën në krahë, u nisëm me linjën urbane për në Bajram Curr, ku do të qëndronim përkohësisht, derisa të vendosnin komisionet. U sistemuam në hotelin e vjetër të qytetit. Për të përballuar jetesën, Ema punoi për disa kohë në poliklinikë. E përkohshme. Gjithnjë pezull. Në pritje. Por kjo zgjati shumë. Në fakt, nuk ishte e lehtë. Madje ishte shumë e vështirë të gjendej një vend i tillë, në mos e pamundur: larg kufijve dhe larg njerëzve! Kjo e dyta e ngatërronte më keq çështjen. Komisioni i Dëbim-Internimeve punonte intensivisht mbi harta dhe të dhëna. Më në fund u gjet teqeja e Martaneshit, e tjetërsuar në spital rural, mbi një shkëmb rrëzë malit të Snoit, krejtësisht e vetmuar dhe rreth e qark me varre pa emër.

Larg, shumë larg kufijve…

Dhe larg njerëzve.